تنوین

تنوین.
[ ت َن ]
(ع مص)
منوّن کردن اسم.
|| نوشتن نون.
الحاق نون به کلمه بصورت دو زبر یا دو زیر یا دو پیش.
|| (اِ)
نون ساکن که در آخر اسماء خوانند.
در اصل مصدر
و بمعنی درآوردن «ن» در کلمه باشد
و در اصطلاح نحویان
نون ساکنی است که
بر حرکت آخر کلمه درآید
و برای تأکید فعل نباشد.
مقصود از ساکن بودن آنست که بذات ساکن باشد
و به همین جهت
حرکت عارضی بر آن وارد می شود
چنانکه در
«عادنِ الأولی»
که دراصل «عاداً الأولی» بوده است و
بواسطۀ اجتماع ساکنین حرکت پیدا کرده است.
و نون ساکن در جائی تنوین است که
بحرکت حرف آخر کلمه درآمده باشد،
نه آنکه خود حرف آخر کلمه باشد
چنانکه در «من» و «لدن».
و تنوین اختصاص به آخر اسم ندارد
بلکه در آخر فعل هم می آید
چنانکه در تنوینِ «ترنّم»،
و اینکه در تعریف قید شده برای تأکید فعل نباشد
بمنظور اخراج «نونِ تأکید» از تعریف تنوین بود
زیرا «نونِ تأکید» هم ساکن است
و هم به آخر کلمه درمی آید.
به هر حال تنوین را پنج قسم مشهور بود :
تنوینِ تَمَکُّن،
تنوینِ تَنکیر،
تنوینِ مُقابله،
تنوینِ عِوَض،
تنوینِ تَرَنُّم.
ج، تنوینات.

*******

تنوینِ تَمَکُّن
تنوینی است که
بر حرکت حرف آخر اسماء معرب درآید
تا نشانۀ خارج نگردیدن از اصل اسمیت
و تمام بودن آن باشد
مانند تنوین آخر کلمات
«زید» و «عمرو» در
«سلمت علی زیدٍ و عمروٍ».
این تنوین را
«تنوینِ امکنیه» و «تنوینِ انصراف» نیز گویند.

*******

تنوینِ تَنکیر.
تنوینی است که
به آخر بعض کلماتِ مبنی درآید
تا میانِ حالت معرفه و نکره بودن آنها را معلوم دارد،
چنانکه در کلمات
«صه» و «مه» که اگر بدون تنوین باشد معرفه
و اگر با تنوین باشد مثل «صهٍ» و «مهٍ» نکره اند.
و در واقع تنوینی است که
برای نکره ساختن کلمه بر آخرش درآید.

*******

تنوینِ مُقابله.
تنوینی است که
به آخر جمعهای مؤنّثِ سالم عربی درآید
چنانکه در «مسلمات» و «مؤمنات» و نظائر آن.
برخی گویند
این بدل از نون جمع مذکّر سالم است
و بعضی گویند
بدل از فتحۀ حالت نصب خودِ جمع مؤنّث سالم است،
چون نصب و جر آن هر دو به کسره است.

*******

تنوینِ عِوَض. 
تنوینی را گویند که
بجای حرف اصلی
یا زائد محذوف
و یا بجای مضاف الیه محذوف مفرد
یا جمله
به آخر کلمه ملحق شود
چنانکه در «حوارٍ» که در اصل «حواری» بوده
و تنوین «جندلٍ»
که بجای الف «جنادل» بوده
و تنوین «یومئذٍ»
که در اصل «یوم اذ کان کذا» بوده است،
و بجای محذوف، تنوین در کلمات مذکور آمده است.

*******

تنوینِ تَرَنُّم.
تنوینی است که
به آخر قوافی دارای حرف اطلاق،
بجای آن حرف اطلاق درآید،
و حروف اطلاق الف، واو و یاء است
که به آخر کلمات درآید.
و به عقیدۀ «سیبویه»
هرگاه حروف اطلاق را
که موجب ترنّم و غناء است
از قوافی حذف کنند
بجای آن تنوین آرند
و با آن ترنّم را قطع کنند
و این تنوین اختصاص ندارد
و به آخر افعال اگر قافیه باشند نیز درآید.